• tel. 518605698,
  • e-mail: biuro@mostedu.pl

Parasol dla Natury – postulowany rezerwat przyrody im. dr Edwarda Bróża „Kruszczyk połabski pod Smerdyną”

2023-02-22

Od 2020 roku realizujemy projekt badawczy pod nazwą Parasol dla Natury. W ramach projektu wykonaliśmy inwentaryzacje przyrodnicze 15 cennych przyrodniczo lokalizacji w województwie świętokrzyskim. Każda z lokalizacji była badana przez nasz zespół pod kątem występowania chronionych, rzadko występujących i zagrożonych gatunków grzybów, roślin i zwierząt. 

Drugim, najcenniejszym zbadanym przez nas obszarem jest fragment kompleksu leśnego w pomiędzy wsiami Smerdyna, Budy, Wiązownica Kolonia, Rybnica w powiecie staszowskim, województwo świętokrzyskie.

Całość obszaru leży na gruntach Skarbu Państwa w zarządzie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Radomiu, Nadleśnictwo Staszów, leśnictwo Smerdyna. Obszar szczególnie cennych lasów bukowych, grądów i dąbrów z unikalnymi wychodniami skał wapienno – piaskowcowych i naturalnymi strumieniami ma powierzchnię około 200 ha. Obejmuje następujące oddziały (w całości lub częściowo) leśne: 54 – 55, 61 – 65, 71 – 76, 82 – 88.

Dominującymi zespołem leśnym jest tu europejski grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum 9170 (siedlisko wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, podlegające ochronie, będące przedmiotem ochrony obszaru Natura 2000 Ostoja Żyznów). Występują tu także różne typy buczyn i dąbrów oraz bór sosnowy a wzdłuż strumieni olsy.

Całość wskazywanego przez nas do ochrony rezerwatowej obszaru leży w granicach obszaru Natura 2000 Ostoja Żyznów. Jednak z uwagi na duże nagromadzenie gatunków uznanych za zagrożone, wymierające, chronione a nie będące gatunkami wymienionymi ani w Dyrektywie Ptasiej ani w Dyrektywie Siedliskowej, rekomendujemy ten szczególnie cenny fragment lasu do ochrony w formie rezerwatu przyrody.

Cechami wyróżniającymi obszar jest ciekawa rzeźba terenu ukształtowana przez naturalne strumienie śródleśne w formie wąskich, głębokich wąwozów, w korytach strumieni zalega duża ilość martwego drewna wielkogabarytowego, znajdują się tu niezwykle intersujące i okazałe wychodnie wapieni i piaskowców będące częściowo formacjami naturalnymi, częściowo pozostałością działalności górniczej prowadzonej do końca II wojny światowej. W tych malowniczych wychodniach znajdują się 3 niewielkie jaskinie z czego jedną opisał nasz zespół ekspertów: geolog dr hab. Jan Urban i speleolog Andrzej Kasza. Jaskinia oficjalnie została nazwana Jaskinią Malutką. Cały obszar jest silnie pagórkowaty. Dominują lasy liściaste z dużym udziałem buków, lip, jaworów, grabów, dębów i sosny. Najstarsze fragmenty tutejszych drzewostanów osiągają ponad 130 lat. Tylko w niewielu miejscach zalega martwe drewno w tym wielkogabarytowe (nie licząc wspomnianych koryt strumieni), jest go zdecydowanie za mało i zbyt drobne. Na znacznej części obszaru prowadzona jest dość intensywna gospodarka leśna. W sezonie 2022/2023 prace leśne dotknęły także części najcenniejszych fragmentów lasu w tym dolin i koryt naturalnych strumieni, porośniętych przez zagrożoną i rzadko występującą roślinność górską przypominającą składem gatunkowym lasy Karpat.

Poza zidentyfikowanym siedliskiem europejski grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum 9170 zidentyfikowaliśmy na wychodniach skalnych siedlisko 8210 Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis, także wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej.

Wskazywany do ochrony rezerwatowej drzewostan stanowi centralną, najlepiej zachowaną i najbardziej urozmaiconą morfologicznie, siedliskowo i gatunkowo część większego kompleksu leśnego. Właśnie z uwagi na swoją złożoną strukturę i rozmaite funkcje zasługuje on na ochronę rezerwatową, a nie tylko jako obszar Natura 2000.

Rozległe wąwozy ze stromymi ścianami, wąskie i meandrujące koryta naturalnych strumieni, źródliska, unikalne i malownicze wychodnie skalne z naturalnymi jaskiniami oraz pozostałości działalności górniczej oraz wyjątkowo bogaty skład gatunkowy predestynują ten obszar do uznania go za wyjątkowo cenny przyrodniczo.

W latach 2019 – 2023 zespół przyrodników Stowarzyszenia MOST przeprowadził na tym terenie około 50 kontroli. Wzięli w nich udział: entomolodzy Andrzej Melke i Mateusz Sapieja, geolog dr hab. Jan Urban, speleolog Andrzej Kasza, botanik dr Marek Podsiedlisk, chiropterolodzy dr Mateusz Ciechanowski i Zuzanna Wikar, ichtiolog dr Michał Nowak, ornitolodzy Łukasz Misiuna i Damian Czajka.

Poniżej prezentujemy listę gatunków o wysokich statusach ochrony i zagrożenia w skali lokalnej, krajowej i europejskiej oraz gatunki nieco bardziej rozpowszechnione ale nigdy dotąd nie podawane z terenu województwa świętokrzyskiego:

Grzyby, rośliny

  1. Świecznica rozgałęziona Artomyces pyxidatus; Czerwona lista roślin i grzybów status V
  2. Piaskowiec modrzak Gyroporus cyanescens; Czerwona lista roślin i grzybów status R – gatunki potencjalnie zagrożone z powodu ograniczonego zasięgu geograficznego i małych obszarów siedliskowych
  3. Gwiazdosz butelkowaty Gaestrum lageniforme; ochrona ścisła, bez możliwości zastosowania wyłączeń spod ochrony uzasadnionych względami gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej
  4. Fałdówka kędzieżawa Plicaturopsis crispa; Czerwona lista grzybów i roślin Polski status R
  5. Pawężnica psia Peltigera canina; ochrona częściowa,  Czerwona lista roślin i grzybów Polski status VU – gatunek w sytuacji wysokiego ryzyka wymarcia w stanie dzikim w regionie
  6. Zwiślik długolistny Anomodon longifolius; ochrona częściowa, Czerwona lista roślin i grzybów Polski status I – gatunki, dla których brak jest pewnych źródeł informacji, by zaliczyć je do określonej kategorii, z różnych informacji jednak wiadomo, że są zagrożone, wymierające lub już wymarłe
  7. Zwiślik maczugowaty Anomodon attenuatus; ochrona częściowa
  8. Zwiślik wiciowy Anomodon viticulosus; ochrona częściowa
  9. Mechera spłaszczona Neckera complanata; ochrona częściowa
  10. Paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum; ochrona ścisła,  Czerwona lista roślin i grzybów status V – gatunek narażony na wyginięcie na izolowanych stanowiskach, poza głównym obszarem występowania
  11. Kruszczyk połabski Epipactis albensis; ochrona ścisła, Czerwona lista roślin i grzybów Polski status DD, Polska Czerwona Księga Roślin status VU – gatunki, wobec których stwierdzono ryzyko wymarcia w warunkach naturalnych i które spełniają przynajmniej jedno ze ściśle zdefiniowanych kryteriów odnoszących się do zasięgu, liczebności i dynamiki populacji
  12. Podkolan biały Platanthera bifolia; ochrona częściowa
  13. Podkolan zielonawy Platanthera chlorantha; ochrona częściowa, Czerwona lista roślin i grzybów status NT –  gatunki, których nie można uznać za zagrożone wyginięciem(nie spełniają określonych kryteriów), ale są blisko spełnienia tych kryteriów lub prawdopodobne jest, że je spełnią w przyszłości ze względu na istniejące ryzyka
  14. Gnieźnik leśny Neottia nidus-avis; ochrona częściowa
  15. Buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia; ochrona ścisła, Czerwona lista roślin i grzybów Polski – VU,  Polskiej Czerwonej Księgi Roślin – VU
  16. Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine; ochrona częściowa
  17. Lilia złotogłów Lilium martagon; ochrona ścisła
  18. Miodownik melisowaty Melittis melissophyllum; ochrona częściowa
  19. Wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum; ochrona częściowa
  20. Groszek wschodniokarpacki Lathyrus laevigatus; ochrona ścisła, Czerwona lista roślin i grzybów status NT
  21. Tojad mołdawski Aconitum moldavicum; Czerwona lista roślin i grzybów status VU, Polska Czerwona Księga Roślin sstatus VU
  22. Tojad mocny Aconitum firmum; ochrona ścisła
  23. Czosnek siatkowaty Allium victorialis; Czerwona lista roślin i grzybów status NT

Bezkręgowce

  1. Dianous coerulescens; To gatunek europejski, rozmieszczony od Wysp Brytyjskich i północnej Skandynawii przez środkową Europę aż do Francji, Włoch i północnych Bałkanów. W Polsce rzadko spotykany na obszarach górskich, na nizinach obecnie wymierający, w związku ze zniszczeniem naturalnych koryt potoków i rzek, młynów wodnych oraz zanieczyszczeniem wód. Z terenów nizinnych znany ze starych danych (XIX w.) z Pobrzeża Bałtyku, Pojezierza Mazurskiego oraz z lat 50-tych XX w. z okolic Ostrołęki. Nowsze doniesienia (lata ’90 XX w.) pochodzą ze Śląska Dolnego, Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, Beskidu Zachodniego oraz Bieszczadów.

Kusak ten występuje głównie nad szybko płynącymi potokami i rzekami. Żyje w mokrym mchu na skałach zalewanych przez płynące wody, zwłaszcza przy wodospadach. Spotykany także na spiętrzeniach przy młynach wodnych.

Ostatnio stwierdzony w Suwalskim PK na podstawie 7 okazów zebranych w latach 2006 – 2008 (Gutowski i in. 2020).

Gatunek znajduje się na Czerwonej Liście chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskiego (Greń i in. 2012), z kategorią DD – dane niepełne.

Jest gatunkiem nowym dla Wyżyny Małopolskiej.

  1. Scaphisoma inopinatum; Jest to gatunek eurosyberyjski, w Polsce rzadko poławiany, znany dotychczas z siedmiu stanowisk, rozmieszczonych głównie w zachodniej i północnej części kraju. Ekologicznie związany z grzybami nadrzewnymi, występującymi na obszarach leśnych. Ostatnio (2016) wykazany z Puszczy Niepołomickiej, gdzie dwa okazy znaleziono na żółciaku siarkowym.

Jest także gatunkiem nowym dla Wyżyny Małopolskiej.

  1. Colydium filiforme; Gatunek zamieszkujący południową i środkową część Europy, docierający na północ do środkowej Szwecji i południowej Norwegii, notowany poza tym z Kaukazu; wszędzie rzadko i sporadycznie spotykany. W Polsce jest znany z nielicznych rozproszonych stanowisk w różnych częściach kraju, przy czym z niektórych krain dane o rozmieszczeniu są oparte na znaleziskach sprzed przeszło stu lat i wymagają potwierdzenia nowymi materiałami. Występuje głównie w pniach i grubych gałęziach starych dębów zaatakowanych przez larwy chrząszczy drewnożernych, rzadko wykazywano go z buków, a w Europie południowej również z drzew iglastych. Żerujące larwy obserwowano w chodnikach larw rozwiertka większego — Xyleborus monographus (Fabr.) i drwionka okrętowca — Lymexylon navale (L.)

Z Wyżyny Małopolskiej znany był jedynie z okazu z końca XIX wieku.

  1. Cyllodes ater; W Polsce chrząszcz rzadko i sporadycznie poławiany, wykazywany tylko z sześciu krain. Występuje pod przegrzybiałą korą i w hubach na drzewach liściastych, głównie buków i jaworów
  2. Gyrophaena minima; Rzadko wykazywany. Żyje w grzybach różnych gatunków, zwłaszcza w monetce szerokoblaszkowej — Oudemansiella platyphylla(Pers.) Fr., porastającej stare pnie i pniaki, także w łuskwiaku zmiennym — Pholiota mutabilis (Schaeff.) Fr. oraz w Hypholoma
  3. Jelonek rogaczLucanus cervus; ochrona ścisła, Załącznik II dyrektywy Siedliskowej, Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych Polski status EN, Polska Czerwona Księga Zwierząt status EN – gatunki bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożone wyginięciem w kraju ze względu na małą populację, porozrywany, wyspowy zasięg i/lub niepokojące tempo zanikania populacji (w sensie liczebności i/lub areału)
  4. Biegacz fioletowy Carabus violaceus; ochrona ścisła, Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych Polski status NT

Ryby

  1. Śliz Barbatula barbatula; ochrona częściowa
  2. Piskorz Misgurnus fossilis; ochrona częściowa, Polska Czerwona Księga Zwierząt status NT

Płazy i gady

  1. Żaba trawna Rana temporaria; ochrona ścisła, gatunek szybko zanikający w Polsce
  2. Padalec zwyczajny Anguis fragilis; ochrona częściowa

Ptaki

  1. Siniak Columba oenas; ochrona ścisła, Czerwona Lista Ptaków Polski status LC – gatunek najniższej troski
  2. Samotnik Tringa ochropus; ochrona ścisła, wymaga ochrony czynnej
  3. Bocian czarny Ciconia nigra; ochrona ścisła, ochrona strefowa, Załącznik I Dyrektywy Ptasiej, Czerwona Lista Ptaków Polski status LC – gatunek najniższej troski, wymaga ochrony czynnej,
  4. Włochatka Aegolius funereus; ochrona ścisła, ochrona strefowa, Załącznik I Dyrektywy Ptasiej, Czerwona Lista Ptaków Polski status NT
  5. Dzięcioł zielonosiwy Picus canus; ochrona ścisła, wymaga ochrony czynnej, Czerwona Lista Ptaków Polski status LC
  6. Dzięcioł średni Dendrocoptes medius; ochrona ścisła, wymaga ochrony czynnej, Załącznik I Dyrektywy Ptasiej Czerwona Lista Ptaków Polski status LC
  7. Dzięcioł czarny Dryocopus martius; ochrona ścisła, ochrona ścisła, wymaga ochrony czynnej, Załącznik I Dyrektywy Ptasiej Czerwona Lista Ptaków Polski status LC
  8. Kobuz Falco subbuteo; ochrona ścisła, ochrona ścisła, wymaga ochrony czynnej, Załącznik I Dyrektywy Ptasiej Czerwona Lista Ptaków Polski status LC
  9. Lerka Lullula arborea; ochrona ścisła, ochrona ścisła, Załącznik I Dyrektywy Ptasiej Czerwona Lista Ptaków Polski status LC
  10. Zniczek Regulus ignicapilla; ochrona ścisła,
  11. Muchołówka mała Ficedula parva; ochrona ścisła, ochrona ścisła, Załącznik I Dyrektywy Ptasiej, Czerwona Lista Ptaków Polski status LC
  12. Muchołówka białoszyja Ficedula albicollis; ochrona ścisła, Załącznik I Dyrektywy Ptasiej, Czerwona Lista Ptaków Polski status LC
  13. Muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca; ochrona ścisła, Załącznik I Dyrektywy Ptasiej Czerwona Lista Ptaków Polski status NT
  14. Pliszka górska Motacilla cinerea; ochrona ścisła

Ssaki

  1. Ryjówka aksamitna Sorex araneus; ochrona częściowa
  2. Mopek zachodni Barbastella barbastellus; ochrona ścisła, wymaga ochrony czynnej, Załącznik II Dyrektywy Siedliskowej, Polska czerwona lista zwierząt status DD
  3. Popielica Glis glis; ochrona częściowa, wymaga ochrony czynnej
  4. Wilk Canis lupus; ochrona ścisła, ochrona strefowa, Załącznik II Dyrektywy Siedliskowej, Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce status NT, Polska Czerwona Księga Zwierząt status NT.
  5. Bóbr Castor fiber; ochrona częściowa, Załącznik II Dyrektywy Siedliskowej

Prezentowany obszar ma charakter lasu górskiego lub podgórskiego. Dominuje grąd subkontynentalny. Ważnym i bardzo rzadko występującym w województwie świętokrzyskim siedliskiem jest naskalny zespół zanokcicy skalnej i murowej Asplenietum rutae-murario-trichomanis (kod N2000 8210 Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami z rzędu Potentilletalia caulescentis).

Występuje tu wiele gatunków zagrożonych oraz gatunki występujące na zaledwie 2-3 stanowiskach w województwie świętokrzyskim. Są tu tez gatunki nowe dla Wyżyny Miechowskiej. Dalszego zbadania wymaga chiropterofauna, która obecnie liczy 6-7 gatunków, podobnie dalszego zbadania wymaga mykobiota i entomofauna. Wydaje się, że siedliska, rośliny i ptaki zostały poznane w stopniu wystarczającym.

Zwracamy uwagę, że zaprezentowana lista nie jest pełna i nie wymieniamy wszystkich chronionych i rzadko występujących gatunków. Tych jest kilkakrotnie więcej.

W związku z unikalnymi cechami badanego obszaru postulujemy utworzenie tu rezerwatu przyrody leśny z pozostałości i fragmentami dawnych puszcz o charakterze pierwotnym, typami zbiorowisk leśnych, stanowisk drzew na granicach zasięgu; biocenotyczny i fizjocenotyczny biocenoz naturalnych i półnaturalnych, lasów górskich i podgórskich.

Opracowanie: Łukasz Misiuna

Fotografie : Łukasz Misiuna